OSOBOWOŚĆ W UJĘCIU CARLA G. JUNGA część druga
Człowiek zindywidualizowany to człowiek, który nauczył się rozróżniać siebie, zarówno od treści świata zewnętrznego, jak i treści pochodzących ze strony nieświadomości.
Osobowość jako całość
rozwijająca się w określonym kierunku
Jung był pionierem badań nad osobowością. Początkowo współpracował z Freudem, jednak pod wpływem własnych badań i odkryć stał się jego oponentem. Odrzucił deterministyczną, panseksualną teorię Freuda tworząc własną, rozbudowaną teorię osobowości. Teoria Junga łączy myślenie przyczynowe
z teleologicznym, ukierunkowanym na cel. Akcentuje to, że aktualne zachowanie człowieka poza tym,
że jest wyznaczane przez jego indywidualną historię jest też wynikiem rozwoju osobowości, który zmierza
w określonym kierunku, a także jest wynikiem dążeń jednostki, jej celów i aspiracji.
Takie podejście było czymś odmiennym od tego co proponował Freud. Człowiek przestał być niewolnikiem własnej historii i irracjonalnych popędów próbujących nim zawładnąć. Dlatego właśnie na gruncie jungowskiej teorii osobowości powstało wiele metod terapeutycznych, których ideą przewodnią jest odkrywanie nieświadomości, korzystanie z jej wskazówek, podążanie za własnym procesem rozwojowym,
a także ukierunkowywanie go min. poprzez świadome budowanie dialogu pomiędzy różnymi aspektami osobowości.
Rozwój osobowości – proces indywiduacji
Osobowość człowieka w ujęciu jungowskim podlega nieustannym przemianom, których celem jest indywiduacja czyli zrealizowanie niepowtarzalnego potencjału każdej osoby. Indywiduacja jest efektem procesu rozwojowego. To proces poznawania siebie poprzez odróżnianie się od świata zewnętrznego
i wewnętrznego oraz uświadamianie sobie różnych, czasami sprzecznych ze sobą potrzeb i tendencji,
które występują w naszej osobowości.
Podobnie jak nasze ciała rozwijają się ku dorosłości wedle pewnych praw, na które częściowo nie mamy wpływu (np. procesy związane z wiekiem), tak osobowość dojrzewa wg pewnych reguł. Jednak z drugiej strony mamy spory wpływ na nasz organizm np. poprzez dbanie lub nie o kondycję, dietę itp. Podobnie
to jaką mamy postawę wobec naszej psychiki wpływa na efekt finalny procesu rozwoju osobowości.
Jung traktował zjawiska psychiczne (myśli, emocje, fantazje, sny itp.) jako obiektywnie istniejące i realnie wpływające na nasze zachowanie.
Rozwój osobowości wg Junga to nieustanny dialog pomiędzy przeciwstawnymi sobie parami: świadomością i nieświadomością, ekstrawersją i introwersją, uczuciem i myśleniem, percepcją i intuicją. Świadomość różnic jest punktem wyjścia do rozwiązywania zarówno konfliktów wewnętrznych (pomiędzy różnymi strukturami, postawami i funkcjami osobowości) jak i zewnętrznych pojawiających się pomiędzy ludźmi o odmiennej konstrukcji psychologicznej. Przy czym nieprzystosowanie i niemożność bycia szczęśliwym są w dużym stopniu spowodowane przez jednostronny rozwój osobowości, który pomija ważne nieświadome aspekty ludzkiej natury. Te pominięte aspekty powodują zaburzenia osobowości
i irracjonalne zachowania. Im bardziej nie chcemy się im przyjrzeć i udajemy, że nie istnieją lub nie są ważne, tym sytuacja staje się bardziej niebezpieczna. Duże napięcie pomiędzy nieświadomością
a świadomością, może powodować rozszczepienie osobowości, co z kolei generuje w zależności
od konkretnej konstrukcji psychicznej danej osoby, różne zaburzenia.
Samopoznanie
To właśnie samopoznanie, było dla Junga kluczowe w procesie rozwoju osobowości (procesie indywiduacji). Uważał, że krytyczna refleksja nad sobą i innymi oraz spostrzeżenia innych ludzi na nasz temat nie są wystarczającymi źródłami wiedzy o sobie. Łatwo ulegamy wyobrażeniom na swój temat
i temu jacy byśmy chcieli być, a także trudno nam przyjmować opinie innych. Dlatego poznawanie własnej psychiki poprzez uświadamienie nieświadomego Jung uważał za jedno z najważniejszych zadań życiowych człowieka. Jak ujmuje to Z. W. Dudek „Rozwój psychiczny polega nie tylko na rozwijaniu świadomych funkcji psychicznych i sfery komunikacyjnej z otoczeniem, ale także na przyswajaniu w świadomości tego, co skrywa się poza zakresem świadomości (np. integracja Cienia). Asymilując zagubione treści,
ego odzyskuje energię związaną z kompleksami”.
Zjawisko projekcji
Poznaniu siebie służy przede wszystkim proces analityczny oraz uczynienie świadomymi treści do tej pory projektowanych. Zjawisko projekcji jest jednym z kluczowych mechanizmów funkcjonowania, który pomaga w regulacji napięcia psychicznego oraz relacji interpersonalnych. Polega na rzutowaniu własnych nieświadomych cech, emocji, myśli, motywacji na obiekty/osoby/zjawiska zewnętrzne. Dzięki projekcji nawiązujemy relację z różnymi osobami i zjawiskami.
Wyróżnia się projekcję aktywną kiedy empatyzujemy z kimś, utożsamiamy się z nim, podziwiamy jakieś cechy i projekcję bierną, która jest bardziej automatyczna i niezamierzona. Zazwyczaj rzutujemy w ten sposób treści, które nam w jakiś sposób przeszkadzają. Wg Junga w wyniku podjęcia wysiłku analitycznego „z wolna dochodzi się do poznania drugiego człowieka i samopoznania, tym samym zaś zdobywa się umiejętność rozróżniania, czym ktoś naprawdę jest, a tym, co jest nań projektowane, czy też co on sam, o sobie roi”.
Integracja Cienia i innych archetypów
w cyklu życia
Jung w wielu swoich wykładach i pismach podkreśla wagę asymilacji cienia indywidualnego czyli włączenia do naszej tożsamości tej części osobowości, którą odrzucamy ponieważ jest sprzeczna z naszymi świadomymi zasadami, normami, wartościami estetycznymi. To cechy, których nie chcemy mieć, a które najczęściej widzimy w innych osobach czy grupach. Uświadomienie sobie naszej “niższej”, “ciemniejszej” strony to pierwszy etap indywiduacji. Kolejny etap ma miejsce około połowy życia, kiedy w psychice następuje aktywacja archetypów Animy i Animusa. Proces ten ma charakter afektywny. “Ja” jest poddane silnym procesom emocjonalnym, którym towarzyszy zazwyczaj projekcja obrazu archetypowego na osobę płci przeciwnej. Projekcja ta może mieć charakter pozytywny (np. podziw) lub negatywny (np. dewaluacja). Integracja tych archetypów daje osobie dostęp do nowych pokładów energii psychicznej, twórczości
i kreatywności oraz większą kontrolę nad sferą emocji. W kolejnym etapie rozwoju, “ja” staje przed pokusą władzy i przeistoczenia się, w którąś z pozytywnych lub negatywnych postaci reprezentujących archetyp Wielkiej Matki lub Starego Mędrca. Jung wymieniał jeszcze archetyp Jaźni, który urzeczywistnia zindywidualizowana, dojrzała osobowość.
Archetypy mają moc uwodzenia “ja” i będąca pod ich wpływem osoba ma poczucie reprezentowania jedynej słusznej prawdy, poczucie posiadania niezwykłej mocy, władzy czy zdolności. Jung nazywał
to zjawisko inflacją ego czyli przerostem “ja”, zbytnim rozdęciem tej struktury przez treści nieświadome. Uznawał to zjawisko za duże niebezpieczeństwo na drodze do indywiduacji i cofnięcie się świadomości
w nieświadomość. Człowiek zindywidualizowany to człowiek, który nauczył się rozróżniać siebie, zarówno od treści świata zewnętrznego, jak i treści pochodzących ze strony nieświadomości.
Metody wspomagania rozwoju osobowości
Do środków służących poznaniu swojej nieświadomej strony, stosowanych przez Junga i jego następców należą: metoda swobodnych skojarzeń, metoda aktywnej imaginacji, metoda amplifikacji, analiza marzeń sennych a także różne techniki spontanicznej twórczości (np. sandplay, różne formy intuicyjnego rysunku, tańca itp.) które leżą u podstaw współczesnej arteterapii. Za formę rozwoju osobistego, która rozwinęła
się z teleologicznego sposobu myślenia o osobowości, można też uznać popularny dzisiaj coaching.
Obserwacje i intuicje Junga
a współczesna nauka
Badania nad osobowością i funkcjonowaniem mózgu potwierdzają częściowo zaobserwowaną przez Junga dynamikę procesów psychicznych. Zjawisko rywalizacji międzypółkulowej, istnienie dwóch mózgowych systemów motywacyjnych leżących u podłoża naszego życia emocjonalnego (BAS – dążenia/zbliżania i BIS wycofania/unikania), czy też dwóch względnie niezależnych subsystemów osobowości (doświadczeniowego – odpowiedzialnego za przetwarzanie afektywne i funkcjonowanie społeczno-emocjonalne i analitycznego – odpowiedzialnego za poznawcze przetwarzanie informacji, funkcjonowanie intelektualne i zadaniowe) potwierdzają intuicje Junga co do polaryzacyjno-kompensacyjnego działania różnych funkcji psychicznych.
Ekstrawersja i introwersja są kluczowymi charakterystykami służącymi do opisu temperamentu, osobowości i rodzaju zaburzeń psychicznych. Funkcje świadomości (percepcja, myślenie, uczucie, intuicja) mają swoje odzwierciedlenie w aktywności różnych obszarów mózgu odpowiedzialnych za postrzeganie, procesy uwagowe, decyzyjne i emocjonalne.
Z kolei badania nad polipsychizmem i funkcjonowaniem „ja”, które okazuje się być jedną z wielu autonomicznych struktur w naszej psychice, potwierdzają wartość różnych metod biorących początek
z jungowskiego sposobu myślenia. „Ja” jest doświadczane jako najważniejsza i często jedyna „nasza” część. Na niej też koncentruje się współczesna psychologia i badania nad zdrowiem psychicznym oraz dobrym funkcjonowaniem człowieka w świecie. Jednak poznawanie innych niż „ja” mieszkańców naszej psychiki, przybliżanie ich i włączanie w obszar naszej świadomości i tożsamości wydaje się być równie wartościowe jak wzmacnianie “ja” i jego adaptacyjnych właściwości. Umożliwia to utworzenie czegoś
w rodzaju „wewnętrznej sieci wsparcia”. „Ja” kontaktując się i wchodząc w dialog z innymi wewnętrznymi strukturami, może korzystać z różnorodnych punktów widzenia, stanów i energii. Słabnie więc nieświadome oddziaływanie tych struktur na nasze zachowanie, co ma swoje odzwierciedlenie nie tylko w naszym samopoczuciu i zdrowiu, ale też relacjach, które tworzymy.